Scherpstellen op gevoel geeft inzicht

Het volgende artikel is opgenomen geweest in Loopbaan (6/2000) Marion van den Boogaard is psycholoog en heeft een eigen praktijk: Sentir Focuspraktijk Nijmegen: focussen, coaching en psychologische begeleiding (Sentir Praktijk).

Sinds een aantal jaren is het op beperkte schaal mogelijk om focussen te leren in cursusverband als een lichaamsgerichte methode tot zelfinzicht of als zogenaamde zelfhulpmethode. Maar al meer dan twintig jaar is ‘focussen’ bekend binnen de cliëntgerichte psychotherapie. Menig hulpverlener maakt er dan ook binnen een therapeutische context gebruik van. Daarnaast gaan nu steeds vaker professionals uit andere (begeleidende) beroepsgroepen de mogelijkheden van focussen zien als ondersteunende of aanvullende methodiek binnen hun werkveld. Zij kunnen met (aspecten van) focussen hun voordeel doen.

Focussen is een methode, een vaardigheid en een creatief proces. Zo letterlijk mogelijk is het: je aandacht “scherp stellen” op wat in je lichaam voelbaar is. Als je er de tijd voor neemt, kun je bij een gebeurtenis of situatie die emotioneel van betekenis voor je is een gevoel in je lichaam waarnemen dat vaak eerst nog onduidelijk is.

Bijvoorbeeld

Je hebt het wekelijks overleg gehad met een collega met wie je goed overweg kunt. Wanneer je naar huis bent gegaan, voel je echter dat iets naar aanleiding van het overleg je dwarszit. Dit gevoel heb je de laatste tijd vaker gehad. Er knaagt duidelijk iets, maar je weet nog niet precies wat. Het gevoel is aanwezig, maar nog vaag. Als je focust geef je aandacht aan zo’n gewaarwording. Je erkent het en gaat er als het ware mee in gesprek. Je bevraagt het, luistert ernaar en doorvoelt wat het je te zeggen heeft. Daarbij kom je ook de eventuele oordelen tegen die je hebt over het gevoelde. Focussen is kortom een methode waarbij je je aandacht naar binnen keert in je lichaam en contact maakt met je gevoelens om inzicht te krijgen in wat er van binnen speelt: (al dan niet beperkende) normen, gevoelens, “energievreters”, maar ook intenties, verlangens en mogelijkheden.

Aandacht voor het gevoel

Focussen is als methode ontwikkeld door Eugene Gendlin, een Amerikaanse hoogleraar in de psychologie en filosofie. Hij onderzocht in de jaren zestig waarom sommige cliënten in therapie werkelijk veranderden en anderen niet. Hij ontdekte dat “de succesvolle cliënt” op een bepaalde manier met zijn problemen en zichzelf omging. Deze cliënt besteedde aandacht aan vaak nog vage innerlijke signalen; de hierboven beschreven waarneembare, maar nog vage gevoelens. Hij tastte van binnen af hoe iets aanvoelde, emotioneel én lichamelijk. Dit was te zien doordat hij langzamer ging praten en naar woorden zocht om iets te beschrijven. Hij checkte als het ware van binnen of het klopte wat hij zei. Soms maakte hij hierbij ook nog ondersteunende gebaren die refereerden aan een lichamelijk gevoel. Dit alles deden de niet-succesvolle cliënten niet. Gendlin c.s. bedachten dat deze bepalende attitude, die sommige cliënten uit zichzelf hadden, misschien ook wel was aan te leren. En naar aanleiding van verdere bevindingen werd daarna het focussen als een zelfstandige methode ontwikkeld.

Essentiële aspecten

Contact maken met het gevoel zelf

• Eén van de manieren waarop mensen reageren op onduidelijke of onge­wenste gevoelens is deze te verklaren en te analyseren met behulp van hun persoonlijke theorieën over zichzelf. Dit “nadenken over” heeft vaak tot gevolg dat de aandacht van het directe gevoel wordt afgeleid. Andere mechanismen die mensen verhinderen om hun gevoelens werkelijk te doorgronden zijn onder andere het ontkennen van het gevoel, het erin wegzakken en het zichzelf vermanend toespreken. Focussen daarentegen is een rechtstreekse manier van contact maken met het gevoel zelf door de aandacht naar binnen te keren en na te gaan hoe het van binnen aanvoelt.

De juiste afstand

• Mensen maken vaak geen contact met hun gevoelens omdat zij bang zijn erdoor overspoeld te raken. Tijdens het focussen dompel je je niet onder in de gevoelens maar ben je erbìj, zonder je er (geheel) mee te identificeren. Met andere woorden: je hebt een gevoel, maar je bent het niet. Je kunt ernaar kijken en het onderzoeken zonder je erin te verliezen. Wanneer mensen dit ervaren geeft dat ruimte en reduceert het angst. Zowel mensen die (te) weinig contact hebben met hun gevoelens als mensen die erdoor overspoeld dreigen te raken, leren tijdens het focussen die juiste afstand te vinden.

Een open en uitnodigende houding

• Focussen wordt ervaren als een milde en veilige methode, omdat er niets wordt geforceerd. Datgene wat zich aandient, op welke lichamelijke of emotio­nele manier dan ook, krijgt aandacht. De daaronderliggende gevoelens en motieven komen daarna vaak vanzelf naar boven. Van essentieel belang om dit integrerende proces te laten plaatsvinden is een milde, accepterende basishouding naar wat zich van binnen aandient. (dus ook naar “lastige” gevoelens en oordelen)

Symboliseren

• Het ervaren gevoel wordt eerst beschreven in een woord, een zin of metafoor. Daarvoor tast de focusser af welk symbool bij het gevoel past. Daarna kan hij aan het gevoelde vragen stellen en antwoorden van binnen uit laten opkomen. Het wordt duidelijk wat er werkelijk speelt, dus het gevoel krijgt betekenis. Een nog niet geïntegreerd deel van de ervaring wordt bewust. Tijdens het focussen is er sprake van een continu op-en-neer-gaan tussen ervaren en symboliseren.

Verschuiving

• Het aandacht geven op zich en het erkennen van het gevoel geeft vaak al verruiming en opluchting. Maar als daarna de betekenis ervan echt duidelijk wordt geeft dit direct een niet-mis-te-verstane lichamelijk gevoelde verschuiving, alsof er iets van binnen los­laat of ontspant. Het kwartje is gevallen. Vastzittende belemmerende denkpatronen en gevoelens kunnen weer in beweging komen. En er komt ruimte voor constructieve veranderingen.

Door toenemende onzekerheid en complexiteit van de privé- en werksituatie en het toekomstperspectief wordt het steeds noodzakelijker dat mensen zelf betekenis geven aan hun huidige levenssituatie. Ze moeten zich steeds vaker naar binnen kunnen keren in plaats van zich te richten op van buiten opgelegde kaders of normen. Focussen is één van de methodes die daarbij helpt, het is een manier waarop je dat in de praktijk kunt doen.

Begeleiders die focussen willen toepassen hoeven niet persé hele sessies te geven in de vorm die Gendlin of Weiser beschrijven. Zij kunnen ook op een natuurlijke wijze aspecten van het focussen binnen hun manier van werken integreren. Door hun attitude en door de juiste vragen te stellen of suggesties te geven, kunnen zij hun cliënten stimuleren bij zichzelf na te voelen, wat er aan de hand is, waar de lading zit. Dit kan directer en explicieter gebeuren dan gebruikelijk. Dan wordt sneller duidelijk waar de schoen wringt maar ook waar hij past.

Bijvoorbeeld:

Iemand vertelt voluit waar hij allemaal tegenaan gelopen is in zijn werksituatie. Het is duidelijk dat dit voor hemzelf een bekend, vaak verteld verhaal is. Om dichter bij de essentie te komen kan de begeleider hem vragen de verschillende aspecten op briefjes te schrijven en voor zich te leggen. Daarna kan hij hem uitnodigen bij elk briefje even stil te staan en dan van binnen na te gaan welk aspect voor hem de meeste lading heeft. Of hij kan de briefjes op volgorde leggen van minst beladen naar meest beladen.

Het woord “focussen” wordt bij deze interventies niet gebruikt. Waar het om gaat is dat de begeleider de klant stimuleert om van binnen “te zoeken” naar de essentie. Hierbij moet hij -al dan niet bewust- contact maken met zijn beleving van de situatie, niet met zijn theorieën erover.

Van (aspecten van) focussen kan gebruik gemaakt worden in verschillende fases van een begeleiding. Daarbij blijft het echter belangrijk dat de begeleider de eigen grenzen in de gaten houdt en zo nodig doorverwijst. Hoewel er diverse toegankelijke boeken zijn verschenen over focussen, maken de meeste geïnteresseerden zich de methode pas eigen door ermee te oefenen in cursusverband of privé. Door focussen aan den lijve te ervaren wordt snel duidelijk hoe het werkt en waar het ingezet kan worden.

Marion van den Boogaard biedt een cursustraject focussen aan van 4 opeenvolgende modulen. Daarnaast zijn er cursussen op maat voor specifieke beroepsgroepen ter deskundigheidsbevordering